Trùng tên với tôi, nhưng phần đệm hơn được chữ Mạnh, còn tôi thì đệm thì chỉ có chữ Văn.

Mặt dài, râu quai nón, nên tự nhiên được mang biệt danh Đức “râu”, để phân biệt với tôi trong lớp,  Đức ” ngựa” là  hay vẽ ngựa. Bộ râu quai nón mọc nhanh như cỏ dại cũng làm cho khuôn mặt ảo đi, đỡ tệ hơn, nhưng nhìn thẳng vẫn rõ hai gò má cao, đến cằm thu lại hơi mất cân đối. Chân răng thì bám cặn thuốc lào đen sì, một chiếc răng cửa hơi nghiêng, biêng ra phía trước, khiến hàm hơi hô, làm cho khuôn mặt toát ra vẻ dân dã xí xộ. Bộ râu quai nón có thể cải thiện cho những cái thiếu hụt trên khuôn mặt, chỉnh sửa được thì tốt, nhưng tuổi trẻ mấy ai nghĩ đến để râu. Chỉ loi thoi như lông măng vịt là “thợ cạo” luôn. Giống như tôi, nó cũng chẳng bao giờ để ý đến hình thức.

Đức tự xem tướng cho mình. Nó bảo ” tao gò má cao, cằm thót, tướng vô hậu mày ạ, không ra đường ăn mày là may rồi. Nói chung là chán”.

Mà gần như điều nó tự nhận sau này đều đúng!

Lứa tại chức là dân tứ chiếng, tuyền cán bộ đi học. Anh nào cũng đều có một công việc đang làm ở cơ quan như trình bày báo, kẻ vẽ khẩu hiệu, tranh cổ động, vẽ tiền ngân hàng hoặc làm đạo cụ sân khấu, làm phim hoạt hình, cá biệt lại có ông khí tượng. Nghề đo mây nhìn mây ra người và vạn vật, thế là mê vẽ!… linh tinh lắm. Riêng nó xuất thân là dân bóng đá, nhảy sang làm công tác tổ chức ở sở lâm nghiệp tỉnh Tuyên, rồi đi thi học hàm thụ vẽ. Nó tự giễu mình: nghề ngỗng chó gì, chả dính đến nghệ thuật tí nào  thì học hành ra sao đây!

Mình thì lại nghĩ khác, ngữ nó lênh phênh thế thì sao lại làm công tác tổ chức được.

Sau rồi cũng chẳng ai để ý đến điểm xuất phát của nhau nữa.

Tính nó lạ. Một hôm ở sân trường, một thằng bả lả bá vai nó cậu tớ, nó quay lại, gạt tay ra giọng nhạt thếch: “Này tôi chưa thân cậu đến mức bá vai bá cổ ăn nói thế đâu nhá. Sỗ thế, làm thằng kia tiu nghỉu mất điện toàn phần luôn”.

Những năm sau ngày thống nhất kinh tế cả nước khó khăn, đói và rách. Có người kêu lên, thống nhất thế này thì thống nhất làm đếch gì. Cổng trường Yết Kiêu, đối diện bên kia đường là cung Công nhân (giờ là cung Hữu nghị Việt Xô) có bức tường cao trên hai mét chạy dài theo phố. Một hôm đến lớp sớm, thấy công an chặn đầu đường, bắt đi hướng khác, tôi cự lại: vậy tôi đi đường nào vào lớp. Biết là sinh viên Yết Kiêu công an đành phải cho vào. Thì ra trên bức tường dài ấy, ai đó ôm đống tướng rau muống bè vắt dọc bờ tường đến cả chục mét. Bên dưới một đoạn ca từ được thể hiên bằng  chổi quét vôi: “Cho hôm nay… cho ngày mai… và cho muôn đời sau”… Sự phản ứng xã hội lúc ấy âm thầm mà quyết liệt. Công an phải chặn đầu đường để cho người xóa chữ đó và dọn đám rau muống cho đỡ bẽ.

Con cà con kê tí thế để minh họa cho cái thời đi học trong thiếu thốn của chúng tôi ghê gớm thế nào.

Sáng vẽ hình họa bốn nhăm phút, mười lăm phút giải lao thường nhao ra quán nước cổng trường kiếm chén trà, cái  kẹo lạc. Đứa nào khá hơn thì rút thêm điếu thuốc lá cuốn Đình Bảng cho tỉnh táo.

Hai ba thằng thôi, vài ba chén nước, điếu thuốc mà đứng dậy thằng nọ nhìn đứa kia chờ nhau giải ngân, may ra cấu véo được của bạn một tí

Mạnh Đức không bao giờ có mặt ở đám nước nôi đó. Nó lặng lẽ lỉnh đi đâu đó.

Buổi trưa cũng vậy.

Về sau có đứa phát hiện ra nó cũng đi uống nước, ăn phở, nhưng chỉ đi một mình.

Lúc ấy buổi trưa có tiền ăn phở là được xếp vào hàng thiếu gia. Chi tiết biết thêm sau là mẹ Đức “râu” là người buôn bán. Bà có chu cấp thêm nên tiền nong nên nó “rủng rỉnh” hơn người khác.

Thực ra đó cũng là thói quen độc lập kiểu phương Tây, không bầy đàn, không phiền hà ai và cũng không để ai phiền hà mình. Nhưng thời ấy nhưng khác biệt ấy luôn bị soi.

Nhưng Đức “râu” không đổi cách sống.

Một hôm nằm chèo queo nghỉ trưa trong kí túc xá, nó hóm hỉnh kể:

– Sáng nay mình đang lơ ngơ dưới sân, bỗng có ông mũ lá bật vành, quần ống cao ống thấp, mặt thì ngơ ngơ đi qua hỏi có thấy ông Trọng Cát ở đâu không. Mình mới về trường biết ai với ai, lại ngỡ là bác thợ mộc đang sửa cánh cửa có mấy lớp hoc bên mới bị hỏng, mình chất chưởng: “Biết đ đâu đấy, ông vào trong đó mà hỏi”. Nghe vậy, ông ấy lặng lẽ bỏ đi. Ba ngày sau mới biết là thầy Trần Lưu Hậu giảng viên sơn dầu học ở Nga về. Thật chẳng biết “lỗ nẻ” nào mà chui nữa. Thế là từ đấy rút kinh nghiệm, gặp ai cũng chào thầy cho an toàn. Hôm qua vừa gặp một ông xe đạp tàng tàng, giáp mặt chào thầy xong mới phát hiện ra đó là cái lão Minh cấp dưỡng chuyên mua rau cho nhà bếp mày ạ!…đ.mẹ!”

Năm cuối làm bài thi ra trường,  Đức “râu” bảo tôi: “Tao muốn vẽ cảnh đi chợ về nhưng đếch biết bố cục thế nào”. Tôi vơ tờ giấy bên cạnh quạt vài đường: đôi vợ chồng H’Mông đeo gùi dắt con, đằng sau thấp thoáng một người vác cái chảo gang to và con ngưa bạch lúi húi bước theo cho nó nhìn.

Mạnh Đức reo lên: “Ô, thế là được rồi”. Bức tranh lụa ra trường của nó sau này được Bảo tàng Mĩ thuật quốc gia mua. Mấy năm sau, 1985  cũng trên phác họa đó tôi chế  bức tranh khắc gỗ “Về chợ”, Bảo tàng lại mua nốt. Hóa ra làm việc phúc đức luôn có “lợi đơn lợi kép”!

Ra trường nó về thành Tuyên. Biết nghề vẽ về tỉnh lẻ khó kiếm sống, nửa năm sau nó lẳng lặng khăn gói quả mướp  nhao về Hà Nội tìm trùm truyền thần Hàng Đào – Trần Đình Thọ học thêm sáu tháng… Nguyên văn lời nó nói: “Vẽ cho tụi Mán, mỗi cái mười tám hai tư là ba chục. thêm thắt vào mà sống mày ạ”. Còn công  nghệ kiếm ăn chính là mở hiệu kem, chiếm mép hè đường. Tám năm mua được miếng đất cất được nhà. Một hôm lên công tác Tuyên Quang tôi ghé nhà nó. Trông thấy tôi nó reo lên: “À Đức ‘Ngựa’ đây rồi. Tao đang rất cần gặp mày”.

Nó nói luôn: “Tao nghe mày triển lãm hai mươi ngày, bán mười ngàn đô, hai mươi ngày của mày vinh quang hơn tám năm tao làm kem lừa mấy thằng Mán. Tao sẽ quay lại nghề vẽ thôi”.

Nó xoay xoay cái điếu cày, ghé nõ điếu vào cái bật lửa ma-nhê-tô bắn cái rẹt một phát thuốc lào. Sau ngả người phả khói ngược lên trần nhà, nói trong làn khói trắng: “tao định quay lại nghề vẽ mày ạ”.

Lúc này tôi mới biết thêm cái nghị định 35 những năm chín mươi, giải phóng hè đường bị lấn chiếm, nó bị hót, và bây giờ bì bõm nghĩ ra cách kiếm ăn bằng nghề bánh sinh nhật tại nhà. Nó bảo cũng kiếm được nhưng phập phù mùa vụ.

Nó cho xem mấy bức truyền thần khổ 18×24 vẽ rất siêu: “Ba chục ngàn một cái mày ạ. Có việc đều đều cũng ngon phết. Cũng lại lừa mấy thằng Mán, chỉ bọn nó thích truyền thần”. Tôi nhìn bức truyền thần tuyệt đẹp, nó tả cái áo da đen sờn nẹp, những xơ vải tua ra có cả bóng hắt, lắc đầu: “Mày tài quá, tao không thể theo mày được Đức ạ”. Nó tỉnh queo: “Tài đ… gì, sống phải thế thôi, không lấy đếch gì đổ vào mồm”.

Rồi nó mở lớp dạy vẽ cho đám học thi vào ngành Kiến trúc. Nhà chật chội trong khi đám trò khá đông. chúng phải thay ca nhau sáng chiều…

Tôi ngạc nhiên, thế đám mày dạy chúng đỗ nhiều không? Nó nói ngay: “Không đỗ thì chúng đến học tao làm gì”.

Sau này mới biết mỗi lần giáp kì thi nó nhảy xe khách về trường Kiến trúc trước một tháng tìm sự phối hợp chặt chẽ với hội đồng chấm thi ở trường.

Nghề kiếm sống là thế, ngoắt ngoéo lắm. Tôi nghe mà bái phục. Quả tình tôi không thể làm nổi một phần việc như nó. Đúng là xếp đặt nhân sự của nghề tổ chức cũng hay, bây giờ có đất phát huy!

Khi tôi triển lãm bán tranh rào rào, nó lẩm thông tin ngay.  Nhạy bén lắm, gặp tôi nó bảo luôn: “Tao sẽ quay lại nghề vẽ, mày giúp tao được không”. Tôi chần chừ: “Mày chục năm làm kem bán bánh xây nhà, giờ quay lại vẽ liệu có làm được không?”

Tôi hỏi nó: “Nhưng mày có bán tranh một đô không?”

Nó cười, hai trăm một tờ giấy dó, vẽ lên bán một đô là mười một nghìn, buôn gì lãi như thế, còn đòi gì hơn.

Sau nó cười bảo tôi: “Tao đùa thôi, nhưng cái này là suy nghĩ của tao, mày nghe đây: khi tao vẽ tranh có người mua nghĩa là xã hội còn chấp nhận, cái đó quan trọng nhất, còn rẻ đắt không thành vấn đề. Có người chấp nhận là tao tồn tại!”.

Suy nghĩ của nó rất đúng.

Nói rồi là bắt tay làm ngay. Buổi đầu tôi giúp nó đặt giá gửi tranh với gallery. Công việc thông đồng bén giọt. Thời đó bán tranh dễ như tôm tươi. Sau hai năm nó trở thành người bán tranh “hot” một thời.

Giống tôi, con một bề, nó hai đứa con gái. Mạnh Đức là người bố chiều con số một. Bản thân nó lúc nào cũng xộc xệch qua loa như gã buôn dưa, nhưng con gái trong trường  đại học thì lúng liếng như sao Hàn, mắt kẻ đen nhấp nháy, tóc vàng rơm, tà dơi áo chuột… Tôi bảo nó: “Mày chiều con vừa thôi, thế là hỏng đây!” Nó chớp chớp mắt nhìn lảng đi nơi khác: “Không bất nhẫn với con cái được mày ạ. Tao biết thế là hỏng, nhưng tao không biết làm thế nào”. Đó là khoảng tối ảm đạm trong con người nó mà nó không thể khắc phục được. Đúng như nó  nói “tôi có tướng vô hậu, số mệnh định thế rồi…”

Mùa hè năm 2005 tôi giật mình nhận được một cú điện thoại: Đức râu bệnh nặng, đến thăm nó ở bệnh viện Bạch Mai ngay đi. Tôi xộc đến bệnh viện. Bệnh nhân đông quá, nó nằm lăn lóc ở góc hành lang, người gày nhom, mặt trắng bệch dài ngoẵng ra, râu tua tủa, cặp mắt tinh anh hơi thất thần. Tuy vậy nó vẫn vui vẻ nói với tôi những câu chuyện phớt đời. Vợ nó kéo tôi ra góc, rớm hai hàng lệ: “Anh ấy bị máu trắng, khó qua lắm, đừng nói gì với anh ấy nhé”.

Nó lặng lẽ ra đi sau đó ít ngày. Cũng xong một cuộc đời ham mê kiếm sống…

Đỗ Đức

(Rút trong tập truyện chân dung “Những gì còn nhớ” – chưa xuất bản)