Hai bức tranh của Nguyễn Sáng trong bài viết này là câu chuyện cảm động của những người anh em bè bạn chơi với nhau rất thân tình. Tuy không máu mủ ruột rà nhưng có những lúc trong cuộc đời họ đã có quãng thời gian sống, làm việc cùng nhau. Và những kỷ niệm, những câu chuyện từ mối thân tình ấy luôn ở trong hoài niệm của những người đang sống. Ba của tôi – ông Nguyễn Kim Sơn, họa sĩ Nguyễn Sáng – danh họa tài danh đều đã đi xa, đã để lại kỷ vật vô giá về mặt tinh thần cho gia đình chúng tôi…
Năm 1946, Toàn quốc Kháng chiến bắt đầu. Các văn nghệ sỹ cũng theo cách mạng. Ba tôi là Nguyễn Kim Sơn (sinh 1927), ông nội tôi vốn là người gốc Ứng Hoà, Hà Tây, ông lưu lạc sang sinh sống ở Campuchia. Còn bà nội tôi được sinh tại Sài Gòn, mang hai dòng máu Việt – Hoa.
Ở trên chiến khu Việt Bắc, vì cùng người gốc miền Nam nên ba tôi, bác Nguyễn Sáng và bác Diệp Minh Châu chơi thân với nhau.
Sau kháng chiến, về tiếp quản Thủ Đô, họ là những người quê hương Nam bộ sống trên đất Bắc càng thêm thân thiết gắn bó.
Nhà bác Diệp Minh Châu ở ngay trong trường Yết Kiêu, cạnh nhà hoạ sĩ cũng là người Nam bộ Nguyễn Phước Sanh. Gia đình tôi ở 89 Trần Quốc Toản (gần ngã ba Trần Bình Trọng). Bác Sáng ở 65 Nguyễn Thái Học cũng không xa nhau lắm nên trong ký ức tôi thời thơ bé, khoảng 5, 6 tuổi gì đó (tôi sinh 1960) vẫn nhớ thi thoảng buổi trưa các chú, các bác miền Nam tập kết hay tụ tập bia hơi tại quán, hoặc mua bia về nhà khề khà uống. Sau chầu uống là vẽ ký họa cho nhau. Tôi cũng được bác Châu vẽ tặng một bức ký họa bằng chì than năm 1974 nhưng sau đó đã bị thất lạc mất. Tháng 5 năm 1973, bác Sáng cũng vẽ tặng chú ruột tôi là Nguyễn Kim Chi một bức tranh bằng phấn màu. Tranh vẽ tại nhà chú ở phố Phan Chu Trinh trong buổi liên hoan để sáng mai đưa chú Kim Chi đi B (vào Nam). Đó là bức phấn màu rất đẹp với lời đề tặng “Mt Kim Chi”. Sau này tôi cũng có thấy gia đình chú treo tại nhà ở Sài Gòn, nhưng bây giờ cũng thất lạc đâu mất…
Ngày 1 tháng 5 năm 1975, ngay sau ngày 30 tháng 4 Giải phóng miền Nam, bác Sáng có vẽ tặng ba tôi một bức tranh bằng phấn màu. Mặt trước khi phác thảo thấy không ưng ý, bác Sáng vẽ lại ở mặt sau tờ giấy. Ngoài ra bác cũng đã ký họa ba tôi bằng bút chì trên giấy pơ-luya và có ghi : “Mến tặng Kim Sơn, rừng Việt Bắc 1947″. Rất tiếc hai bức đều thất lạc đến nay chưa tìm lại được.
Khoảng đầu tháng 5 năm 1975, ba tôi vào lại Sài Gòn. Lúc đó tôi ở bên Pháp, khoảng năm 1976 tôi trở về Việt Nam. Tháng 3 năm 1978 thì bác Sáng vẽ tặng bà nội tôi và má tôi tại nhà gia đình tôi ở Sài Gòn, mỗi người một bức chân dung.
Trong ký ức của tôi có một điều cảm động không bao giờ quên là bác Sáng gọi bà nội tôi là má và xưng con. Trong một lần ngồi nhậu, ba tôi có lời đề nghị bác Sáng: “Ông vẽ cho bà già tôi một bức nha ?”. Bác Sáng gật đầu ngay, hẹn vài hôm sau sẽ vẽ…
Y hẹn, mấy hôm sau bác quay lại nhà và bắt đầu vẽ bà nội tôi trong khoảng thời gian hai, ba ngày gì đó.
Sau khi vẽ cho bà nội xong, bác Sáng muốn tặng má tôi một bức chân dung, má tôi nói thích chất liệu tranh lụa, bác Sáng nói : “Ồ, cái vụ này căng à…vì anh ít vẽ lụa lắm!”. Nhưng sau đó ông vẫn chiều má tôi. Bức lụa được vẽ ở ngôi nhà số 40 Võ Văn Tần trong hai ngày. Mới 8h sáng má tôi đã ngồi mẫu cho bác vẽ. Hai mắt bác lim dim nhìn mẫu để nắm bắt thần thái, hễ để bút lông xuống là bác cầm ly rượu lên nhưng mắt không rời bức tranh và má tôi.
Khi bức tranh hoàn thành, má tôi trong tranh hiện lên tha thướt dịu dàng, nền nã trong chiếc áo dài màu vàng. Một tạo hình Nguyễn Sáng chắc, khỏe tưởng như chỉ hợp với sơn mài, sơn dầu lại mềm mại đến thế với lụa…
Không chỉ vẽ má tôi, ngay sau đó bác Sáng còn vẽ chân dung cô Nguyễn Thị Đóa Vân – vợ của họa sĩ Võ Thanh Liêm. Năm nay cô Đóa Vân đã 74, 75 tuổi, nhưng trong suốt 40 năm qua, bức tranh quý của Nguyễn Sáng vẫn được cô gìn giữ cùng chiếc áo dài mà cô mặc khi bác vẽ trong tư gia tại Sài Gòn.
Năm 1990, khi tôi mở gallery tại số 40 Võ Văn Tần, hai bức tranh bác Sáng vẽ bà nội và má tôi được trưng bày ở đó. Đến năm 1997, do sơ suất nên bức tranh vẽ chân dung bà nội tôi bị đánh tráo và thay vào một bức tranh chép. Sau 11 năm, tôi đã chuộc lại được bức tranh đem về nhà.
Trước khi tranh bị đánh tráo, khoảng năm 1990, tiến sĩ vật lý Nguyễn Văn Tuyên nhân một lần đến thăm phòng tranh nhìn thấy bức tranh đã vô cùng thích thú, chú ngắm đi ngắm lại xuýt xoa mãi rồi chú kéo tôi ra ngoài đường, tay chỉ vào chiếc xe hơi Peugeot 505 của chú (đang đậu trước cửa phòng tranh) nói: “Chú thích bức tranh này quá, nếu con có thích chiếc xe kia của chú thì con có thể đổi cho chú bức tranh được không?”. Tôi vô cùng xúc động về tình cảm chú Tuyên dành cho bức tranh, mới thấy chú có sự cảm sâu sắc về hội họa. Nhưng đây là bức tranh kỷ niệm quý giá của gia đình nên tôi từ chối dù thời điểm này tôi đang thất nghiệp, mở quán cafe kiếm sống. Những năm 90 chú Tuyên đã giúp tôi rất nhiều trong việc mang tranh của các họa sĩ Việt Nam sang Pháp triển lãm.
Gia đình tôi, ngoài chuyện bác Sáng và ba Sơn chơi thân thiết với nhau, thì má tôi còn là đồng nghiệp với chú Hoa, em trai của bác Nguyễn Sáng. Chú Hoa là giáo viên dạy tiếng Pháp với má tôi tại khoa Ngoại thương trường Đại học Ngoại giao tại Hà Nội. Khoảng cuối năm 1967 đến 1968 cơ quan sơ tán ở xã Hồng Sơn, huyện Mỹ Đức, Hà Tây là khoảng thời gian chiến tranh khốc liệt thế mà chú Hoa vẫn luôn chỉn chu ăn mặc, tóc chải mượt, lại còn sức nước hoa. Khi chuyện trò thì vô cùng nhỏ nhẹ, hiền lành.
Khoảng năm 1974, ba tôi có giới thiệu bác Sáng với một số người bạn nữa để vẽ chân dung. Trong đó có chân dung bằng sơn dầu vẽ bà Nguyễn Thị Tụy là mẹ của dược sĩ Cao Xuân Toàn, Việt kiều Pháp. Ngoài bức chân dung bà Nguyễn Thị Tụy, tại nhà ông Cao Xuân Toàn bên Paris tôi còn thấy hai bức nữa của Nguyễn Sáng là “Chọi trâu” và “Đấu vật”…Sau khi hoàn thành tác phẩm, ông Cao Xuân Toàn gửi từ Pháp về cho bác Sáng một chiếc xe máy Peugeot 102 City màu đỏ; kèm theo xe còn có áo khoác, mũ beret, chăn đắp có khoá kéo như một cái túi ngủ. Chiếc xe của bác Sáng đã trở thành một “huyền thoại” trong giới văn nghệ sĩ thời bấy giờ ở ngoài Hà Nội.
Hồi tôi khoảng 8, 9 tuổi tôi có được ba tôi đưa tới nhà thăm bác Sáng tại 65 Nguyễn Thái Học, Hà Nội. Tới nơi thấy bác mặc quần đùi, đang bò ra sàn nhà để mài tranh sơn mài. Tôi nhớ trên tường bác có treo một bức sơn dầu vẽ Thánh Gióng chân vuông, to hơn cả con ngựa. Có lần, đến nhà bác chơi thấy một con mèo trong nhà; khắp phòng thấy hàng chục tấm giấy vẽ mèo bằng bút chì kỹ đến mức như tỉa từng sợi lông mèo, Bác nói với ba tôi : “Phải ký hoạ kỹ như thế mới sáng tạo ra những tác phẩm mèo sau này, con mèo nó lúc thì mềm mại nhẹ nhàng, lúc lại dữ dội như con cọp, và bao lâu nay con mèo này là người bạn duy nhất sống chung với tôi đấy”.
Nhớ những lần ghé tới nhà tôi chơi, không thấy nhà treo hai bức chân dung, bác lại nói với ba :”Ủa mấy bức tôi tặng đâu rồi ? sao không treo lên? đẹp lắm đó!” mới thấy rằng Nguyễn Sáng luôn hiểu rõ giá trị các tác phẩm của mình. Ông rất kiêu, nhưng đó là sự kiêu căng đáng yêu của một thiên tài…
Hà Nội, tháng 12 năm 2018
HOÀNG ANH
(Ghi theo lời kể của ông Nguyễn Trường Sơn)
