Bài tham luận Hội thảo Quốc tế về Di sản Văn hóa – Lịch sử và Cải biên Nghệ thuật năm 2022, tại Trung tâm Quốc tế Khoa học và Giáo dục liên ngành (ICISE).

Cách nay tròn 10 năm, tại Paris, lần đầu tiên, các Tiên nữ đến từ các ngôi đình Bắc Bộ đã ra mắt ở trời Tây. Triển lãm do Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam tổ chức thực hiện. Đây là một phần của dự án “Nghiên cứu, sưu tầm, quảng bá và phát huy những giá trị đặc sắc của di sản văn hóa đình làng vùng châu thổ Bắc Bộ, Việt Nam”. Triển lãm từ ngày 21/9/2012 trong khuôn khổ “Tuần lễ các nền văn hóa nước ngoài” thường niên lần thứ 16 tổ chức tại thủ đô Paris. Trong ngôi nhà Việt Nam ở Paris, cùng với sự kiện 50 bức ảnh chụp hình tượng Tiên nữ trên chạm khắc đình làng còn có sự kiện âm nhạc Đất nước Rồng Tiên và buổi tọa đàm Rồng Tiên khúc hoan ca. Và 10 năm sau, năm 2022 tại Expo Dubai hình ảnh Rồng Tiên qua hiệu ứng 3D mapping đã được trình chiếu trên vòm của tòa nhà Al Wasl Plaza. Rồng Tiên là một biểu tượng thiêng liêng, đầy tự hào của người Việt đã bay bổng trên bầu trời Dubai.

Các học giả Pháp là những nhà khoa học đầu tiên chú ý đến kiến trúc đình làng Việt. Chúng ta vô cùng biết ơn những nghiên cứu giá trị của KTS Charles Batteur, học giả Louis Bezacier về kiến trúc đình làng. Nhưng không nghi ngờ gì, là phần tinh hoa nhất của nghệ thuật điêu khắc dân gian Việt Nam, điêu khắc đình làng đã bị bỏ quên, hay đúng hơn là bị bỏ ra trong những nghiên cứu của các học giả Pháp đáng kính.

Tiên nữ cưỡi rồng là biểu tượng tinh hoa nhất trong di sản đồ sộ đó, chưa từng được các học giả phương Tây quan tâm. Những người yêu mến nghệ thuật Việt Nam ở châu Âu chủ yếu mới biết đến Tiên Việt qua các tiết mục rối nước. Cho nên, khi được tận mắt chứng kiến hình ảnh Tiên nữ cưỡi rồng trong các ngôi đình người Việt đã vô cùng xúc động. Xin trích lại lời giới thiệu mà chúng tôi đã viết trong triển lãm này:

Đồ án tiên cưỡi rồng đặc biệt phong phú đa dạng và đặc sắc trong mỹ thuật người Việt. Dù có thấy rải rác ở đâu đó trong trang trí của người Việt như ở đền, ở chùa, những hình ảnh tiên rồng, nhưng trên kiến trúc đình làng vẫn chiếm số lượng nhiều nhất. Các nàng tiên yếm thắm tâng tâng đôi gò bông đảo kẹp chặt lưng rồng bay vi vút trên các cấu kiện kiến trúc đình làng.

Đồ án này xuất hiện ngang nhiên giữa đình hẳn có liên quan đến huyền thoại tiên Âu, rồng Lạc – tổ của người Việt. Cách tạo hình tiên nữ trên đình làng giống hệt tiên nữ trong các tích trò rối nước. Giống một cách kỳ lạ từ phục trang, tư thế vũ đạo cho đến thần thái các khuôn mặt, cũng những vạt áo dải khăn ấy, cũng những ngón tay như búp măng cong cong, cũng những chiếc cánh xòe ra múa lượn từ những cánh tay đầy đặn… và không làm sao quên được những cặp môi duyên đầy đặn, nồng nàn mà thánh thiện như từng thấy ở đình Phong Cốc (Quảng Ninh). Nếu như Rồng hùng dũng oai phong bao nhiêu thì Tiên lại yêu kiều, lả lướt bấy nhiêu. Soi kỹ vào các khuôn mặt các nàng tiên như ở đình Diềm (Bắc Ninh), ta giật mình thấy hao hao giống với các khuôn mặt của Phật Bà Quan Âm, lúc phảng phất tượng Mẫu (như ở đình Cổ Mễ, đình Hữu Bổ), lúc lại thấp thoáng các khuôn mặt các đào nương ca Trù (như ở đình Thổ Hà, đình Liên Hiệp)… nhưng có thể là một thôn nữ trong tâm tưởng của một bác phó mộc nào đó (như ở đình Hương Lộc). Ai mà biết các nàng tiên cưỡi rồng đến từ đâu!
Hình ảnh Tiên nữ cưỡi rồng là một hình ảnh đặc sắc, xuất hiện trong hầu hết các không gian tôn giáo, tín ngưỡng truyền thống như đình đền, chùa miếu, nghè quán, lăng tẩm. Không chỉ là giao lưu học hỏi phong cách tạo hình, các thủ pháp tạo hình tiên nữ, ý nghĩa biểu tượng, cũng có sự tương đồng, sâu thẳm trong đó, hình tượng Tiên nữ là vô thức cộng đồng về bà Mẹ xứ sở.

Hình ảnh phóng khoáng, lãng mạn của các nàng tiên đã truyền cảm hứng cho những thế hệ nghệ sĩ Việt Nam hiện đại. Như đã nói trong phần đầu, hình tượng tiên nữ cưỡi rồng đã bị nhà Nguyễn gạt bỏ. Nguyễn Tư Nghiêm là họa sĩ với sự uyên bác và dũng khí của mình đã nối lại mạch nguồn sáng tạo. Ngay từ thập niên 60, 70 của thế kỷ trước, ông đã vô số các bức tranh bột màu Tiên nữ cưỡi rồng. Tiếp nối ông, nhiều nghệ sĩ thế hệ kế tiếp như Vũ Dân Tân, Lê Công Thành, Vĩnh Phối, Nguyễn Quân, Hùng Khuynh, Nguyễn Đức Hòa, Triệu Khăc Tiến, Phạm Khắc Quang, Vũ Xuân Đông, Vũ Tiến Lộc… đã sáng tạo những tác phẩm đặc sắc liên quan đến huyền thoại Cha Rồng Mẹ Tiên độc đáo này.

Những cảm hứng sáng tạo đến từ truyền thống không chỉ là những bức tranh, bức tượng, mà những cô Tiên hóa thân vào những cánh diều đã bay lượn trên khắp trời Âu. Nghệ nhân Quan Hằng Cao, Việt kiều ở Anh, sau lần được chiêm ngưỡng vẻ đẹp các nàng Tiên Việt trên chạm khắc đình làng trong triển lãm năm 2012 ở Paris, đã sáng tạo nhiều mẫu diều Tiên. Những chiếc diều Tiên của nghệ nhân Quan bay lượn nhiều nơi trên thế giới, trong rất nhiều Festival diều quốc tế (ở Anh, Pháp, Ý, Thổ Nhĩ Kỳ). Riêng với tôi, có lẽ ấn tượng nhất là hình ảnh cánh diều Tiên bay lượn trên quốc kỳ Thổ Nhĩ Kỳ.

Dù cho Tiên mẫu Âu Cơ có phải là bà mẹ sinh thành nên dân tộc Việt hay không, nhưng với những nghệ nhân vô danh xưa và các nghệ sĩ hôm nay, đó luôn là một hình ảnh đẹp đẽ, đem đến cho họ những xúc động tự tâm can. Trong bài viết “Totem trong nghệ thuật”, PGS.TS Đinh Hồng Hải đã nói hộ cho các nghệ sĩ về vai trò của các huyền thoại, truyền thuyết trong đời sống nghệ thuật: “Khác với sự chính xác, khô khan và duy lý của khoa học thì sự bay bổng trong ý tưởng của các nghệ sĩ là chất liệu vô cùng cần thiết để đóng góp cho sự sáng tạo của nghệ thuật”.

Họa sĩ-Tiến sĩ Trần Hậu Yên Thế 

Tài liệu tham khảo
1. Nguyễn Văn Cương (2006), Mỹ thuật đình làng – Đồng bằng Bắc Bộ, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
2. Đinh Hồng Hải (2018), “Totem trong nghệ thuật”, Tạp chí Giáo dục Nghệ thuật số 24/2018
3. Lê Văn Hưu, Phan Phù Tiên, Ngô Sỹ Liên, Phạm Công Trứ, Lê Hy (2004), Đại Việt sử ký toàn thư, tập 1, 2, Ngô Đức Thọ dịch, Hà Văn Tấn hiệu đính theo mộc bản khắc năm Chính Hòa thứ 18 (1697), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
4. Nguyễn Tiến Lương (2022) Giải nghĩa câu đối chữ Hán của các di tích lịch sử văn hóa, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội, Tr.12
5. Trần Thế Pháp (1960) Lĩnh Nam chích quái, Nxb Khai Trí, Sài Gòn
6. Nguyễn Mạnh Tiến (2021) Khai nguyên rồng tiên, Nxb Hội Nhà văn
7. Tạ Chí Đại Trường (1989) Thần người đất Việt, Nxb Văn Nghệ, USA
8. Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam (2007), Giới có phải là vấn đề? Nxb Mỹ thuật
Website:
Trần Trọng Dương (2019) Nguồn gốc người Việt: Một lược sử tư tưởng, Tạp chí Tia sáng
https://tiasang.com.vn/khoa-hoc-cong-nghe/nguon-goc-nguoi-viet-mot-luoc-su-tu-tuong-18523/