Ông Đặng Thái Hoàng là nhà kiến trúc và nhà nghệ thuật học. Ông viết sách về nghệ thuật trừu tượng với nhiều lời bàn sâu rộng. Một hôm, ông đến phòng làm việc của tôi chơi, ông bảo: Tôi có bộ sưu tập 200 bức tranh trong nhiều năm, nay muốn nhờ anh đến chọn hộ vì tôi nghe nói anh là người thẩm định tinh tường. Anh đến với tôi nhé.
Bữa đó tôi không đi được.
Lần thứ hai ông đến đột ngột vào lúc tôi chuẩn bị họp với giám đốc về kế hoạch xuất bản nên cũng lỡ.
Lần thứ ba cũng vậy. Tôi đang ngồi chờ khách hẹn của một tỉnh. Cũng không bỏ đi được.
Ông không vui, trách tôi khó tính. Tôi cũng không thanh minh dù đã làm ông thất vọng. Nhưng còn chút thời gian, tôi nói với ông: “Anh ạ, hai trăm tranh anh đem về đều là những bức tranh đẹp đấy, chắc chắn vậy”. Anh nhìn tôi nghi ngờ, tôi phải nói luôn: “Đó là những tranh anh thấy đẹp, anh thích anh mới đem về, đúng không? Nó hoàn toàn đẹp với anh! Anh phải tin vào trực giác của mình chứ”.
Ông lẳng lặng ngồi nghe, chưa có phản ứng gì. Tôi nói luôn đại ý như sau: Nhất định em sẽ đến xem và có thể có ý kiến nếu anh muốn nghe tham khảo. Nhưng em nói trước thế này, nếu em chọn được 80 bức trong số tranh của anh thì đó không phải tranh đẹp nhất của anh đâu, mà là bộ sưu tập em thích trong số tranh anh có.
Cũng như vậy, nếu có người thứ hai, họ có thể chọn số lượng nhiều hơn nhưng trong đó sẽ có những tranh mới và những tranh tôi chọn có khi bị loại ra. Điều đó không lạ vì đó là bộ sưu tập dưới mắt nhìn của anh.
Đến người thứ ba, có thể họ chọn số ít hơn nhiều. Nhưng trong số đó chắc tranh tôi và anh bạn thứ hai chọn cũng bị loại ra một số. Con số trùng nhau chắc có nhưng sẽ ít. Cả ba trùng nhau càng rất ít.
Tất cả là do cảm thụ nghệ thuật của mỗi người đều khác nhau, đó là giá trị của phông thẩm mỹ của mỗi người. Có người thích tranh về cấu trúc, có người đơn giản thích màu, có người lại thích hình mà không để ý đến cái khác nên có những lựa chọn khác. Hoặc có nguời chỉ ưu tư về những hoài niệm lại chọn tranh theo hướng ấy. Người ta không thể phát biểu thay về những cảm nhận nghệ thuật cho người khác…cho nên người làm giám tuyển (thẩm định và lựa chon tranh) là việc vô cùng khó khăn. Làm thỏa mãn cho mọi đối tượng không bao giờ chuyện dễ dàng, đơn giản…
Nghe hồi lâu, rồi ông ra về.
Hôm sau ông gọi điện cho tôi, rằng tôi nói thế là đúng.

*

Trò chuyện, nhiều người bạn nói với tôi, xem tranh khó lắm, không thể hiểu được.Đúng! Thẩm tranh chẳng dễ dàng gì, nhiều khi đối với cả người làm chuyên môn về mỹ thuật. Có thể thấy khá nhiều trường hợp người nghiên cứu chuyên ngành nghệ thuật chỉ phát biểu chung chung mà không thể phân tích trọn vẹn một bức tranh. Thẩm định là đọc bức tranh đó giống như người ta đọc sách. Có thể chỉ nhận ra phần nào, nhưng chẳng bao giờ hết, mà cũng mỗi người mỗi nhận thức và cảm xúc khác nhau và phát hiện khác nhau! Tranh lại càng không giống như sách. Sách dù sách tuy đa nghĩa nhưng còn giới hạn chứ tranh thì hình ảnh thật mà vẫn trừu tượng chứ không như gì ta thấy. Ngay trong tranh dân gian Đông Hồ cũng có nhiều tranh như thế. Tôi xin dành cho Đông Hồ trong một bài viết khác..
Trong văn học có những tác phẩm mà nhiều năm sau, hoặc thế kỷ sau người ta vẫn phát hiện thêm cái mới mà trước đó chưa ai tìm ra, tranh cũng có như thế. Những tác phẩm nghệ thuật lớn của những tác giả danh tiếng lại càng như thế.
Về tranh, cũng có đôi điều giải thích được. Những thế kỷ trước nhiều họa sĩ phương Tây vẽ cho nhà thờ hoặc được “nuôi” và vẽ trong các gia đình quý tộc. Trong gia đình thì ngoài các tranh chân dung còn có cả tranh về các tích thánh theo ý chủ nhân. Vậy nếu muốn hiểu tranh thì cũng phải có kiến thức tôn giáo đó. Tranh nhà thờ cũng vậy. Như người Việt ta phải tìm trong điển cố văn học thì mới có thể đọc và hiểu sâu truyện Kiều. Nếu không biết điển cố thì đọc Kiều sẽ thấy nhạt hoét với những câu lục bát kể chuyện tầm tầm.

Nghệ thuật chẳng có cái gì dễ hiểu. Cái nghề học năm năm, mình xem sản phẩm họ có vài phút mà đòi hiểu, là chuyện không tưởng. Kể cả có học, có hỏi, có nghiên cứu cũng chưa chắc bóc tách được hết. Nghệ thuật hội họa chỉ để cảm mà thôi. Cảm được, yêu thích được đã là thành công trong thưởng thức.
Nói thế để tiếp cận nghệ thuật… ai thích gì thì yên tâm với cái đó. Người thích “tranh bờ hồ” thì cứ việc, thích dân gian hay thích lụa, sơn dầu, hoặc yêu tác giả này không thích tác giả nọ thì cứ việc. Hai người một khen đứt lưỡi, một chê cạn lời một bức tranh cũng chẳng có vấn đề gì. Điều đó thuộc năng lực thẩm mỹ cá nhân, mình nên tôn trọng, có nói gì cũng không lại.
Lời khen chẳng thế làm cho tranh đẹp lên. Lời chê chẳng làm cho tranh xấu đi. Vậy làm gì “phải xoắn”. Chẳng thể trách mắng, ép người ta phải theo quan điểm mình, nhất là đây thưộc giá trị tinh thần, là thước đo cảm xúc của mỗi người. Nói thế để họa sĩ hãy biết yên tâm với sáng tạo của mình, không phải “bấn bo” với lời khen chê để vơ lấy phiền lòng vào người. Tất nhiên, tác phẩm được nhiều người thích vẫn khích lệ tinh thần sáng tác hơn.
Thẩm định tranh luôn là việc khó, luôn phải cẩn trọng.

Đỗ Đức