30 NĂM NGHỆ THUẬT ĐƯƠNG ĐẠI VIỆT NAM: NGỘ NHẬN VÀ CƠ HỘI

 

Có nhiều quan điểm khác nhau (thậm chí mâu thuẫn) về lịch sử và lịch đại của nghệ thuật thuật đương đại Việt Nam, từ sau Đổi mới (1986) đến nay, sau gần 30 năm, vẫn chưa có tiếng nói nhất quán. Bởi một nghĩa nào đó, “đương đại” cũng là đang và sắp diễn ra, nên luôn sinh động, biến thiên, khó nắm bắt. Điều này cũng tương tự như việc ngày nay chúng ta nhìn về các cột mốc mỹ thuật thời phục hưng, thời baroque, cổ điển, ấn tượng, hiện đại… sẽ thuận lợi hơn thời đó người ta nhìn về chính họ. Chính vì vậy, với nghệ thuật đương đại Việt Nam vẫn hiện diện nhiều ngộ nhận, và cũng là cơ hội.

Không có một định nghĩa cụ thể, bất biến cho nghệ thuật đương đại Việt Nam, đây có thể là khẳng định duy nhất.

  1. Ngộ nhận đầu tiên, và có lẽ cũng rõ ràng nhất, đó là về loại hình, về nhận diện. Đành rằng những loại hình như sắp đặt (installation), trình diễn (performance), video-art, video-sắp đặt, ý niệm (conceptual art), hòa trộn (mixed media), đa phương tiện (multimedia art), liên phương tiện (intermedia)… thường được nghệ thuật đương đại thế giới, rồi Việt Nam, sử dụng nhiều. Nhưng không cứ sử dụng các loại hình như vừa nêu, và còn rất nhiều loại hình nữa, là đương đại.

Chính thực tế như vậy, nên khi nhìn lại các thực hành/giám tuyển của Đào Anh Khánh, Trần Lương và đồng sự tại Hà Nội, rồi Jun Nguyễn-Hatsushiba, Dinh Q. Lê, Ly Hoàng Ly, Nguyễn Như Huy, Bùi Công Khánh, Ưu Đàm (TP.HCM), Lê Ngọc Thanh – Lê Đức Hải (New Space Art Foundation, Huế), Ngô Lực…, danh sách còn rất dài, thật khó để rạch ròi đâu là đương đại, đâu là chưa. Các hệ quả và hiệu quả từ công việc giám tuyển mà Trần Lương, Nguyễn Minh Phước, Hoàng Himiko, Lê Brothers, Nguyễn Mạnh Hùng, Nguyễn Như Huy, Phương Linh, Bill Nguyễn, Arlette Quỳnh-Anh Trần… đã và đang làm cũng vậy. Dù về lịch đại và ý chí, rõ ràng họ đang chọn các loại hình, hoặc ý niệm đương đại để tỏ bày.

NGUYỄN TRẦN ƯU ĐÀM – The Real Distances of things Measured. 2015

 

Tác phẩm sơn mài sắp đặt của Nguyễn Oanh Phi Phi tại Singapore Biennale 2013.

Một ví dụ. Triển lãm đương đại “Miền méo miệng” – do Trần Lương giám tuyển, diễn ra từ ngày 14/6 đến 1/11/2015 tại Bildmusee (Đại học Umea, Thụy Điển) – là một kết hợp đa phong cách, nên có vẻ mâu thuẫn, bát nháo và thú vị. Bởi rõ ràng cách tiếp cận, bày tỏ của những nghệ sĩ trong này khá khác nhau. Bàng Nhất Linh, Nguyễn Huy An khác Nguyễn Mạnh Hùng, Nguyễn Trinh Thi, Nguyễn Phương Linh…; Nguyễn Thế Sơn, Trương Công Tùng khác Phạm Trần Việt Nam, Trần Tuấn…; Trần Kim Ngọc khác Ưu Đàm Nguyễn.v.v… Theo nhà tổ chức: Triển lãm trưng bày các video, tranh, tác phẩm điêu khắc và sắp đặt của nghệ sĩ Việt Nam đang hoạt động tại quê hương. Nếu rạch ròi thì có các tác phẩm là đương đại, có cái là chưa, nếu nhìn trong chỉnh thể sống động, thì đây mới là đương đại: nơi chung sống của nhiều loại hình.

Cho nên, đôi khi mâu thuẫn, bát nháo về loại hình lại là một tinh thần đương đại thú vị, bởi cuộc sống không thể loại bỏ hoặc hòa nhập hoàn toàn. Các định nghĩa về hiện đại, cổ điển và trước đó nữa (dù chúng vẫn tiếp diễn cho đến nay) thì đã tương đối định hình, còn định nghĩa về đương đại lại bất ổn, thành ra thiếu cơ sở để so sánh, vừa dễ ngộ nhận, vừa rất thú vị.

  1. Từ thực tế như trên, gần 30 năm qua vẫn còn một ngộ nhận khác, những tác phẩm thuộc loại hình (tạm gọi là) “truyền thống” như điêu khắc, gốm, in khắc, tranh giá vẽ, sơn mài… bị cho ra rìa khỏi đương đại. Cách nhìn loại trừ này không phải ai cũng chia sẻ, nhưng rõ ràng tại Việt Nam khá phổ biến, đã có nhiều người ủng hộ ra mặt, ngay trong giới nghệ sĩ. Đào Anh Khánh, Lê Ngọc Thanh – Lê Đức Hải, Ngô Lực… từng phát biểu công khai rằng họ lấy việc bán tranh vẽ để nuôi nghệ thuật đương đại. Nghĩa là với họ, tranh giá vẽ thuộc về loại hình khác, còn đương đại phải là trình diễn, sắp đặt, ý niệm… Như vậy thì những mô hình như Zone 9, X98, The Yard, Art For You (Hà Nội), chợ nghệ thuật, chợ Bọ Chét, The Factory (TP.HCM)…, nơi trưng bày/buôn bán đủ thứ, đôi khi loạn xà ngầu, nên gọi là gì nếu không phải là đương đại.

Tại Singapore Biennale 2013, Nguyễn Oanh Phi Phi đưa đến một sơn mài-sắp đặt gây ấn tượng mạnh với quốc tế. “Chui vào” trong tác phẩm này, chỉ xét về loại hình (dù ý niệm của nó mới là quan trọng), thật bối rối khi định danh, dù kỹ thuật sơn mài đạt mức mẫu mực, nhưng liệu tác giả có muốn làm sơn mài thuần túy. Việt Nam hiện đại có một câu khá lý thú: “Tư tưởng không thông vác bình không cũng nặng”. Cũng giống như Sol Lewitt (1928-2007): “Một sắp đặt huy hoàng không thể cứu vãn nổi một ý tưởng nhạt nhẽo”. Với nghệ thuật đương đại, nhất là những quốc gia còn manh mún lý thuyết, tiềm ẩn nhiều mâu thuẫn như Việt Nam, nhiều khi “thấy dzậy mà không phải dzậy”.

Trong khi đó, những quan niệm mới cho thấy loại hình không quan trọng bằng việc các tác giả chuẩn bị cho mình tâm thế ra sao. Nếu họ có tâm thế và văn cảnh đương đại thì thực hành, diễn ngôn của họ sẽ đương đại. Và ngược lại. Không nhận ra điều này, tác giả hoặc khán giả ngộ nhận cũng là đương nhiên.

Một tác phẩm của Jun Nguyễn – Hatsushiba được trưng bày tại Manchester Gallery năm 2008.

 

The Factory tại Tp. HCM được định danh là một trung tâm nghệ thuật đương đại, nhưng nếu rạch ròi, thì không phải tác phẩm nào cũng là đương đại.
  1. Sau năm 1975, mỹ thuật Việt Nam được nước ngoài mua tại Hà Nội từ khoảng 1985, cùng với các “truy lùng” về cổ vật, sản vật quý hiếm. Khi nghệ thuật đương đại ra đời từ sau 1986, thì nghệ thuật Việt Nam cũng bắt đầu manh nha xuất hiện tại các phiên giao dịch, đấu giá quốc tế. Song hành đó là tình trạng tranh giả, tranh nhái, tranh chép… tràn lan, làm cho người mua vừa mua vừa ngờ vực, niềm tin dần dần bị phai mòn.

Với bối cảnh như vậy, đã có vô vàn ý kiến cho rằng nghệ thuật đương đại là vứt đi, bởi nếu có giá trị thì phải có người mua chứ. Ý kiến này không chỉ đến từ những đầu óc vô minh, xem thường lý thuyết và trào lưu, mà còn đến từ những người đã biết một trong những lý do của đương đại là chống lại sự sở hữu, mua bán. Vì vậy, sự thành công của đương đại, nếu có được công nhận, phải đồng nghĩa với việc họ được mời đi nước ngoài trưng bày, triển lãm, giao lưu… Trong khi chủ đích chính của đương đại vẫn là thực hành tại địa phương, nếu được, thì “suy nghĩ toàn cầu, hành động địa phương” là tốt hơn.

Nghệ thuật đương đại thường “không bán được”, ở Việt Nam càng rõ, không chỉ dẫn đến vô số ngộ nhận từ cái nhìn bên ngoài, mà bản thân các nghệ sĩ cũng hoang mang. Nhiều người, ví dụ Trương Tân và các cái tên đã kể ở trên, còn nhiều nữa, đã phải chuyển hướng hoặc tạm chuyển hướng để kiếm tiền sinh sống. Bởi nhìn chung thì họ ít được tài trợ, hoặc được tài trợ không đủ (mà đương đại luôn cần tài trợ)… nên không đủ tài lực để làm tác phẩm thường xuyên. Nhiều người đã bỏ hẳn đương đại.

Sau này, khi mà những tác phẩm đương đại của Jun Nguyễn-Hatsushiba, Dinh Q. Lê, Bùi Công Khánh… được các bảo tàng lừng lẫy thế giới mua với giá cao ngất ngưởng, không thua gì tác phẩm đỉnh của nhiều danh họa Việt Nam, cái nhìn về đương đại mới ít nhiều thay đổi. Rõ là, loại hình không quan trọng bằng việc tài năng, sức sáng tạo, tầm ảnh hưởng, cái duyên của nghệ sĩ đến đâu. Điều này cũng tương tự như nhiều họa sĩ theo loại hình truyền thống thuần túy, đâu phải ai cũng bán được.

TRẦN TUẤN – Forefinger. 2013 – 2015

 

Anh em Lê Ngọc Thanh – Lê Đức Hải tự mua đất xây không gian New Space Arts Foundation (NSAF) tại Huế.
  1. Một ngộ nhận chính quy hơn, đó là nghệ thuật đương đại rất ít khi được các trường mỹ thuật tại Việt Nam đồng hành, hỗ trợ. Thứ nhất, điều này đến từ quan niệm về giáo dục: chỉ dạy những gì đã ổn định, ít có tranh luận và phát sinh. Thứ hai, lịch sử gốc của các trường mỹ thuật tại Việt Nam là để dạy “thợ vẽ”, những điều gì thiên nhiều về tư tưởng, ý niệm, cách tân… thì còn e dè. Thứ ba, khi cần quan tâm, đồng hành, hỗ trợ, họ thiếu nhân sự hoặc cái nhìn đủ cởi mở.

Một ngộ nhận khác là do thiếu hệ thống lý luận, phê bình, nghiên cứu, truyền thông, thẩm định, thị trường, tài chính… để cập nhật, định danh. Khoảng 5-7 năm trở lại đây nghệ thuật đương đại đã bắt đầu đi vào nhà trường, thế nhưng vẫn còn phiến diện, manh mún, nên đôi khi cực đoan theo kiểu “mặt trận”, phe này phe kia.

Đã có vài chục triển lãm xưng danh và xứng danh đương đại tại Việt Nam, nhưng một bảo tàng hoặc một không gian công cộng chuyên dùng cho đương đại thì còn vắng bóng. Câu chuyện đương đại vốn do tư nhân và là chuyện của tư nhân suốt 1/4 thế kỷ vừa qua. Đào Anh Khánh trình diễn “ngay trong vườn” nhà mình, Lê Ngọc Thanh – Lê Đức Hải mua đất xây không gian, Ngô Lực “đụng đâu làm đó”, Nguyễn Như Huy thuê nhà làm Ga 0… là những ví dụ về hiện trạng.

  1. Từ những ngộ nhận như trên (còn nhiều ngộ nhận khác nữa), việc định nghĩa và tái định nghĩa về đương đại sẽ làm nên cơ hội mới. Bởi, nếu quy chụp đương đại vào những loại hình cứng nhắc, không chỉ là quan niệm phiến diện, lỗi thời, mà còn khiến cho cái nhìn nghi kị thêm đất sống, hố thẳm cách ngăn thêm rộng mở.

Thay đổi được quan niệm thì những ngộ nhận kia sẽ biến thành cơ hội, bởi nghệ thuật đương đại Việt Nam như mảnh đất đã khai hoang, khá màu mỡ, chỉ chờ nhiều cây trái xum xuê mà thôi.

Lý Đợi 

(*) Bài viết đã được đăng trên Tạp chí Mỹ thuật số 301 & 302 tháng 1-2 năm 2018 

Tin cùng chuyên mục

Hiện thực sinh động trong hội họa đương đại Việt Nam

NDO – Dẫu hòa vào dòng chảy của mỹ thuật đương đại, các họa sĩ sáng tác dòng tranh hiện thực vẫn giữ lối đi riêng, mang đến sự sống động qua từng ý tưởng, màu sắc và chất liệu....

Triển lãm Mỹ thuật thủ đô năm 2023, có gì mới ?

Vào tháng 10 hàng năm, Hội Mỹ thuật Hà Nội tổ chức Triển lãm Mỹ thuật thủ đô chào mừng ngày Giải phóng Thủ đô 10/10. Đây là ngày hội lớn của giới mỹ thuật thủ đô, và có ý nghĩa chính...

Triển lãm “Ngược Dòng” của Nguyễn Ngọc Đan: Cuộc phản biện với định kiến của giới mỹ thuật

Sau 5 năm, kể từ triển lãm tại Bảo tàng Mỹ thuật TP. HCM, họa sĩ Nguyễn Ngọc Đan tái ngộ công chúng yêu nghệ thuật bằng triển lãm cá nhân lần thứ tư có tên: Ngược Dòng. Ngược Dòng tập hợp...

Thực trạng một số triển lãm mỹ thuật quy mô quốc gia tại Việt Nam

Các triển lãm mỹ thuật quy mô quốc gia đã được duy trì trong nhiều năm qua, là một phần không thể thiếu trong hoạt động mỹ thuật tại Việt Nam. Mỗi cuộc triển lãm đều thu hút số lượng đông...

Dấu ấn hội họa trong di sản của Văn Cao

NDO – “Đơn giản nhưng uyên sâu”, “lối phối màu độc đáo” và “ sáng tạo mang tính khai phá”… là đánh giá chung của các nhà chuyên môn khi thưởng thức bộ sưu tập 200 tác phẩm minh họa...

Tin cùng chuyên mục

Cặp đôi họa sĩ Trần Đình Khương – Đoàn Thuý Hạnh với triển lãm cá nhân đầu tiên tại thành phố Hồ Chí Minh

Lần đầu tiên ra mắt công chúng thành phố Hồ Chí Minh với triển lãm “Song Tấu Lạ”, họa sĩ Trần Đình Khương giới thiệu 31 tác phẩm tranh sơn mài khai thác chủ đề cá chọi và cá chép, còn...

Triển lãm cá nhân “Ảnh xạ” của họa sĩ Trang Thanh Hiền

Triển lãm cá nhân “Ảnh xạ” diễn ra từ ngày 07 đến 15/11/2023 tại phòng Bảo tàng, Đại học Mỹ thuật Việt Nam, số 42, Yết Kiêu, quận Hoàn Kiếm (Hà Nội). Triển lãm cá nhân lần thứ hai của...

Cảm nhận làng quê Cao Bằng qua bức tranh “Bản em” của hoạ sĩ Nông Thị Thu Trang

Quê hương luôn là nguồn cảm hứng sáng tạo vô tận của văn nghệ sĩ. Sự ngọt lành, yên bình của nơi “chôn rau cắt rốn” cùng với những điều giản dị, chân phương mộc mạc nuôi dưỡng vùng...

‘Ảnh xạ’: Cô đọng hơn 20 năm nghiên cứu mỹ thuật của Trang Thanh Hiền

Triển lãm cá nhân “Ảnh xạ” là sự kết nối giữa hiện tại và quá khứ trong sự nghiệp nghiên cứu mỹ thuật Phật giáo của họa sỹ, giảng viên Trang Thanh Hiền. “Ảnh xạ” – triển...

Sắc Chàm: Nét đẹp văn hóa và con người vùng cao

BBK – Tiếp nối thành công của triển lãm lần 1 năm 2022, ngày 03/11/2023, triển lãm “Sắc Chàm” lần thứ II của nhóm họa sĩ Bắc Kạn sẽ khai mạc tại Nhà triển lãm 16 Ngô Quyền, phường Tràng...

Có thể bạn quan tâm

Nghệ thuật Bùi Trang Chước – Khi sự kỳ khu đã trở thành cái riêng biệt

  Có một số họa sĩ mà sức nhìn và kỹ năng của họ có thể đạt đến những độ thấu đáo đáng kinh ngạc. Vậy cũng có nghĩa, ta dường như đang nói đến một chủ đề liên quan đến tính chi...

NHỮNG THẢM HỌA PHÁ HOẠI TRANH Ở BẢO TÀNG

  1. Ngày 14 tháng 1 năm 1911, kiệt tác “Đi tuần đêm” của danh họa Rembrandt tại Bảo tàng Amsterdam đã bị một thợ đóng giày thất nghiệp đồng thời là cựu đầu bếp của Hải quân rạch bằng...

Mạn đàm nghệ thuật bìa sách Việt Nam 2022

  Theo báo vietnamnet công bố thì năm 2020 đã có 410 triệu bản sách được phát hành với 33.000 đầu sách, và doanh thu đạt 2.700 tỷ đồng. Nếu tính nhiều năm qua cộng lại, thì số lượng phải...

NGƯỜI NẶN TƯỢNG BÁC HỒ

Cách mạng tháng Tám đã mở ra một chân trời xán lạn cho các nghệ sĩ, trong đó có tôi. Con đường nghệ thuật chói chang ánh sáng cách mạng khiến tôi không khỏi xúc động. Tôi đắm mình trong nguồn...

TÔ NGỌC VÂN – NHỮNG NĂM TRƯỜNG MỸ THUẬT KHÓA KHÁNG CHIẾN

  Năm 1951, cuộc kháng chiến chống Pháp đã sang năm thứ năm. Trường Mỹ thuật lập lại trong chiến khu Việt Bắc do Tô Ngọc Vân làm hiệu trưởng, đã kết thúc tốt niên học đầu của Khóa Kháng...