Trần Văn Cẩn tìm cái thú thầm lặng trong hội hoạ như người đãi cát tìm vàng, mò trai dưới biển. Và ngọc trai của ông là màu sắc, là hiệu quả ánh sáng của hai màu đặt bên nhau. Một xe ngựa chở cát bên sông Hồng, một góc phố Hà Nội, những người nông dân ra đồng sớm mai khi trời còn ướt nước mờ sương lần lượt được thể hiện trôi chảy trên những tranh lụa mỏng mềm.
Họa sĩ Trần Văn Cẩn quê ở Bắc Ninh nhưng sinh tại Kiến An, Hải Phòng ngày 13/8/1910 trong một gia đình công chức nghèo. Người cha làm ở Sở Bưu điện, mẹ làm nghề thủ công nặn con giống bằng bột dẻo cùng đèn giấy nan tre. Những trò chơi dân gian, đêm rằm trung thu đã in sâu trong ký ức trẻ thơ kéo dài đến năm 1924, khi Trần Văn Cẩn 14 tuổi. Ông học hết tiểu học ở Kiến An rồi chuyển lên Hà Nội học trung học, ở với bà nội.
Năm 1925 đánh dấu sự kiện quan trọng của lớp thanh niên bấy giờ là trường Mỹ thuật Đông Dương được thành lập ở Hà Nội do Victor Tardieu, họa sĩ người Pháp khởi xướng. Trần Văn Cẩn lỡ nhịp ở sự kiện này. Khi các bạn cùng trang lứa ở năm xứ Đông Dương thuộc Pháp (Bắc, Trung, Nam, Lào, Campuchia) kéo nhau thi vào trường Mỹ thuật Đông Dương khóa đầu tiên thì cùng năm đó, Trần Văn Cẩn thi vào trường Kỹ nghệ thực hành Hà Nội, ban thiết kế đồ gỗ, vẽ mẫu đăng ten. Ra trường năm 1930, ông được điều về làm việc tại Viện nghiên cứu Hải dương học Nha Trang, phụ trách công việc hàng ngày khá tẻ nhạt là vẽ lại những con cá lạ đánh bắt từ biển để lưu trữ trong hồ sơ gốc.
Tuy vậy, tuổi hoa niên của Trần Văn Cẩn lại được may mắn mở rộng tầm mắt với không gian thiên nhiên biển biếc Nha Trang, những đền đài Champa trầm mặc uy nghi dọc biển miền Trung, những xóm chài lúp xúp dưới chân núi, những xóm thợ cần lao, nối tiếp những ký ức về Bến Bính, Cầu Rào, Cầu Đất nơi quê hương Hải Phòng gắn bó tuổi thơ êm đềm dịu ngọt. Tại Sở Cá Nha Trang, ông được các đồng nghiệp người Pháp cho xem những hộp màu nước, sơn dầu, cùng với đó là bảng màu hội họa Ấn tượng thế kỷ XX với những sự biến đổi nhanh chóng của ánh sáng, màu sắc cảnh vật trong ngày. Bài học từ Claude Monet phảng phất trên bức “Ấn tượng, mặt trời mọc” (Impression, Sunrise) đã cuốn hút Trần Văn Cẩn. Những trải nghiệm ấy dẫn đến việc ông chia tay Sở Cá Nha Trang, tìm đến trường Mỹ thuật Đông Dương đang ngự trị tại Hà Nội. Đó là năm 1931, khóa VII (1931-1936).
Niên khóa 1931 – 1936 mở đầu cho thời kỳ thăng hoa nhất của trường, một giai đoạn cực kỳ phấn chấn trong đào tạo với những thành quả bất ngờ. Tranh lụa “Chơi ô ăn quan” của Nguyễn Phan Chánh có tiếng vang lớn tại Đấu xảo Paris 1931. Bức khắc gỗ “Bến thuyền sông Hồng” của An Sơn Đỗ Đức Thuận đã vượt qua chuẩn mực tranh dân gian Đông Hồ với những nét khắc tinh tế tỉ mỉ, mở đầu cho dòng tranh khắc hiện đại Việt Nam. Trần Quang Trân thể hiện thành công bức sơn mài “Bờ ao” có bóng tre long lanh đáy nước, báo hiệu một trường phái sơn mài đã định hình.
Trong nhiều lần đến nói chuyện tại Viện Mỹ thuật (tiền thân của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam) những năm 60, họa sĩ Trần Văn Cẩn luôn nhớ lại giai đoạn lịch sử 1930 – 1945 đầy biến động trong đời sống xã hội và mỹ thuật Hà Nội đã tác động đến tầng lớp trí thức trẻ trong buổi đầu tiếp xúc với phương Tây qua trường Mỹ thuật Đông Dương (L’Ecole des Beaux – Arts de L’Indochine). Ngôi trường được thành lập với tôn chỉ đẹp đẽ, sáng sủa:
“Dung hợp tự nhiên với truyền thống, khiến học sinh phải quan sát và biểu diễn tự nhiên theo những nguyên tắc mỹ học phổ thông của loài người, phát triển những tinh thần đặc biệt của nghệ thuật Việt Nam và phương Đông khiến học sinh lãnh hội lấy cái đẹp của nghệ thuật xưa và hiểu rằng nó vốn có quan hệ mật thiết với mình.” (Đào Duy Anh, Việt Nam văn hóa sử cương, 1938).
Với tôn chỉ “dung hợp tự nhiên với truyền thống”, nghệ thuật Việt Nam phải giữ được bình diện tự nhiên vốn có của nó, tuy nhiên hoạt động của trường lại mang khuynh hướng nghệ thuật vị nghệ thuật. Sau 5 năm theo học, sinh viên tiếp thu nền mỹ thuật phương Tây theo phép viễn cận duy lý, các trường phái và lịch sử mỹ thuật Hy Lạp, La Mã cổ đại trong khi nghệ thuật dân tộc bị quên lãng.