Hoa sen luôn mang ý nghĩa biểu tượng của Phật giáo. Hoa sen đi vào câu ca lời hát. Gần đây đã diễn ra tranh huận liên quan đến việc  truy tìm thực sự có hay không cành sen. Tóm tắt tranh luận này bắt đầu từ bài ca dao:

Hôm qua tát nước đầu đình,

Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen.

Em được thì cho anh xin

Hay là em để làm tin trong nhà?

Áo anh sứt chỉ đường tà,

Vợ anh chưa có, mẹ già chưa khâu,

Áo anh sút chỉ đã lâu,

Mai mượn cô ấy về khâu cho cùng.

Khâu rồi anh sẽ trả công,

Đến khi lấy chồng anh sẽ giúp cho:

Giúp cho một thủng xôi vò,

Một con lợn béo, một vò rượu tăm,

Giúp em đôi chiếu em nằm,

Giúp em quan tám tiền cheo,

Quan năm tiến cưới lại đèo buồng cau.

Phía khẳng định cái lý của cành sen vì cho rằng đây là loại sen đất ở chùa Bối Khê. Bài ca dao tát nước đầu đình có địa danh cụ thế chứa Bối Khẻ. Ngược lại phía phản đối nêu những lý do câu ca được cho ở đình mà nay lại tìm thấy ở chùa.

Hư cấu văn học không nhất thiết phải có cơ sở thực tế, không nhất thiết phải có một cành sen thật thả mới có bài ca dao. Cuộc tranh luận bất phân thắng bại, cả Hoàng Tuấn Công và Nguyễn Xuân Long đều bảo lưu ý kiến của mình. Nếu như trong thơ ca chỉ tìm thấy hai câu có nói đến cành sen thì trong mỹ thuật cổ xuất hiện vô vàn ví dụ. Điều đó thôi thúc chúng tôi tìm hiểu về dạng thức đồ án này. Hiện tượng sen có cành có lá như những loại cây thân mộc thân thảorất phổ biến trong mỹ thuật Phật giáo. Đặc biệt là mỹ thuật Phật giáo Tạng truyền.

Kể từ thời Lý về sau, hình ảnh một loài cây có hoa giống sen mà là họ cúc đã xuất hiện rất phổ biến. Có thể dễ dàng tìm thấy đồ án này ở trong các di tích chùa Long Đọi (thời Lý), chùa Bà ‘Tấm, chùa Thái Lạc (thời Trần), chùa Hội Hạ thời Mạc, đình Tây Đằng (thời Mạc), đến vua Lê (thời Lê Trung Hưng)…

Trong các công trình nghiên cứu trước đây về hoa văn trên bia đề danh tiến sĩ, tôi cũng đồng ý với PGS.TS Phan Văn Các cho đó là dạng đồ án hoa Bảo Tiên. Đồ án hoa Bảo Tiên được cho là tổ hợp của hoa sen, hoa cúc, hoa mẫu đơn. Tuy là tổ hợp nhưng thiên về hoa sen nên cũng còn gọi là bảo tướng Liên hoa. Đồ án này có hình thức lá như hoa cúc, hoa tựa như sen và mẫu đơn hợp lại. Cách lý giải này nhấn mạnh nguyên lý tổ hợp hư cấu trong sáng tạo. Rồng là ví dụ điển hình cho cách tư duy nghệthuật này. Nhưng cũng ở dạng đồ án này trong mỹ thuật Phật giáo Tạng truyền (Phật giáo Tây Tạng truyền vào Trung Nguyên). Người ta gọi đó là Tây Phồn liên.

Tìm hiểu sâu trong kho tàng mỹ thuật Tây Vực, Tây Tạng ta thấy loại hình đồ án này xuất hiện sớm. Trái lại không hề thấy hoa cúc, hoa mẫu đơn ở đây. Ở Tây Tạng, Tây Vực trên núi cao quanh năm tuyết phủ có loại cây vốn họ cúc được gọi là Tuyết liên do loài hoa này dù băng giá vẫn nở hoa.

Kết luận: Biểu tượng tôn giáo được sáng tạo thông qua hư cấu tưởng tượng. Nhưng sáng tạo không có nghĩa là sáng tạo trong môi trường chân không văn hóa, xuất phát từ những đầu óc siêu quần của những vĩ nhân tài ba. Trở lại với trường hợp hoa tuyết liên, mặc dù là hoa cúc nhưng bị hút vào thế giới biểu tượng Phật giáo mà gọi là hoa sen. Giả sử Phật giáo không ngự trị ở Tây Vực và Tây Tạng chưa chắc loài hoa này có tên là tuyết liên.

Tiếp nhận loài hoa này, người Việt cũng sẵn có tín ngưỡng Phật giáo. Mặc dù hoa sen đã gắn bó từ lâu với người Việt nhưng trong mỹ thuật người Việt song song tồn tại hai loài hoa sen. Đó là sen nước và sen núi. Hình ảnh chim phượng ngậm cành sen là dư ảnh của đồ án chim công ngậm cành tuyết liên rất phổ biến trong mỹ thuật Tạng truyền.

Họa sĩ – Tiến sĩ Trần Hậu Yên Thế