Lụa là một trong những chất liệu ưa thích của Nam Sơn. Theo bút tích gia đình còn lưu giữ, vào năm 1930 và 1935, bộ Giáo Dục và Mỹ Thuật Pháp đã mua hai bức tranh của ông, một vẽ mực nho “Hồng Hà hữu ngạn mãi mại mễ xứ” (Chợ Gạo sông Hồng) và một bức tranh lụa vẽ một người thiếu nữ nông thôn.

Ông bày tỏ niềm tự hào : “…và khi tôi được giải thưởng huy chương bạc, có 25 người được thưởng trong hàng vạn bức họa, tôi được xếp hàng thứ tư, tôi lấy làm tự hào dân tộc Việt Nam đã ganh đua với nhiều nước ở Paris và báo chí đã khen ngợi mỹ thuật Việt Nam…”

Đối với tranh lụa, Nam Sơn sáng tác nhiều tác phẩm [1], một trong số đó là “Thiếu nữ cầm quạt” (Tonkinoise à l’éventail).

Bức tranh được vẽ khoảng 1935 / 1936, với kích thước 43 x 61,5cm, thể hiện chân dung một cô gái đang ngồi trên phản, tay phải cầm một chiếc quạt bằng giấy mỏng màu trắng, có vẽ cành lan. Chân trái xếp bằng, chân phải co lên, cô mặc áo dài xanh, quần mầu trắng, cổ đeo kiềng. Gương mặt cô dịu dàng, mang vẻ đẹp kín đáo, thanh lịch, tao nhã, phong cách tỏa ra dáng dấp của một cô gái thành thị.

“Thiếu nữ cầm quạt” búi tóc theo kiểu miền Bắc. Thông thường, để thêm quyến rũ và làm cho khuôn mặt thanh tao hơn, phụ nữ miền Bắc bọc mái tóc dài của họ trong một mảnh vải màu đen hoặc nhung the, sau đó vấn tròn quanh đầu như một cái vương miện. Đôi khi họ để đuôi tóc vương bên má, được gọi là bỏ đuôi gà. Sau đó, thời trang thay đổi, họ không dùng vải mà vấn tóc trần như thiếu nữ trong tranh.

Nhìn chung, “Thiếu nữ cầm quạt” toát ra vẻ đằm thắm, bởi nhan sắc nhẹ nhàng vương vấn của người mẫu. Đôi mắt cô trong sáng, lại như muốn thỏ thẻ bao tiếng lòng, rằng đường vào tim cô còn thênh thang lối mộng ? “…khi ấy em còn thơ ngây, đôi mắt chưa vương lệ sầu…” (“Thơ ngây” – Anh Việt).

Cô cười, như không cười, khóe miệng thể hiện nét bí ẩn của Mona Lisa, nhưng gương mặt tràn đầy hạnh phúc. Phải chăng cô đang yêu ?

Nét bút của Nam Sơn lộ rõ ra trên thần thái xinh đẹp của cô gái. Bà Nguyễn Thị Ngọc Trâm, con gái thứ ba của Nam Sơn, ngày nay 87 tuổi, khi nhìn tranh cho biết bà nhận ra người mẫu này, nhưng không nhớ tên. Bà kể chuyện mỗi khi người mẫu đến nhà, các con gái trong gia đình ít được tiếp xúc, chỉ gọi tên người mẫu là “cô mô-đen“, và không biết tên thật.

Màu sắc trong tranh hài hòa, sang trọng, nhiều màu lạnh, mang cho khách thưởng ngoạn những tình cảm nhu mì, mát mẻ. Áo cô xanh biếc màu ngọc bích, ánh nắng hắt vào làm cho vạt trước trở nên mỏng manh và sáng hơn, thấp thoáng màu trắng của quần. Phải chăng đây là không khí trong trẻo bảng lảng trời thu và nắng vàng, thắm thiết lời ca “…anh mong chờ mùa Thu, tà áo xanh nào về với giấc mơ“? (“Thu quyến rũ” – Đoàn Chuẩn, Từ Linh).

Dưới đất hờ hững đôi guốc mộc cổ truyền. Áo dài và guốc mộc là dấu ấn thân quen khó phai mờ trong tâm hồn của nhiều thế hệ người Việt.

Điều đáng lưu ý là nền tranh vẽ nét vân thủy (雲水) làm hậu cảnh, như một tấm màn gấm, mang lại cho “Thiếu nữ cầm quạt” nét quý phái, xưa cổ. Phong cách vẽ trang trí này đã được nhìn thấy trong một bức tranh lụa khác của Nam Sơn, chứng tỏ khả năng bậc thầy của ông khi dạy môn “trang trí” (art décoratif) tại trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương.

Quả nhiên, chúng ta có thể đọc được trong “Những trường Nghệ Thuật Đông Dương” (Les Écoles d’Art de l’Indochine, Nha Học Chính, toàn quyền Đông Dương xuất bản, Hà Nội 1937), trang 16 :

“Việc dạy vẽ đồ họa và trang trí được đảm nhiệm bởi một giáo sư chuyên ngành bậc hai, ông Nam Sơn, là một trong hai người sáng lập trường Mỹ thuật Đông Dương [2]. Ông Nam Sơn đã đạt được những thành quả đáng khen ngợi trong việc đào tạo giáo dục và đóng góp một phần quan trọng trong việc phục hưng nền Mỹ thuật truyền thống An Nam, đồng thời đó cũng là chủ thuyết và hiến chương của toàn Trường“. (Bản dịch Nguyễn An Kiều, con trai thứ của Nam Sơn).

Góc trái phía dưới, chữ ký quốc ngữ “NGUYỄN NAM SƠN“. Trên chữ ký là một con dấu tròn cách điệu, trong vòng tròn ghi 寒松, “Hàn Tùng“, nghĩa là “Tùng trong giá lạnh“, chỉ đến người quân tử, cũng có thể nói rằng tranh hoàn tất vào “mùa đông“. Bên phải, lạc khoản tiếng Hán 臣剑湖阮南山, “Thần Kiếm hồ Nguyễn Nam Sơn“, người ngụ bên hồ Hoàn Kiếm tên là Nguyễn Nam Sơn. Dưới là một triện rất đẹp hình chiếc lá, trên lá viết 剑湖, “Kiếm hồ“, nghĩa là “Hà Nội” (Nơi có hồ Hoàn Kiếm danh tiếng).

Bức tranh được trình bày trong chiếc khung nguyên thủy. Sau tranh là mộc của nhà sản xuất khung : “Tam Thọ Bồi Tranh – Bùi Ngọc Lưu – 58, phố Bắc Ninh (rue Maréchal Pétain), Hà Nội“. Nhà Tam Thọ nổi tiếng với việc đóng khung tranh và đặc biệt là phương pháp bồi tranh lụa theo kỹ thuật làm hồ dán cổ truyền. Nam Sơn có thói quen đặt khung ở đây và thậm chí còn gửi con gái lớn của mình là Nguyễn Thị Kim Thoa đến học kỹ thuật bồi tranh danh tiếng ấy.

Phố Bắc Ninh thời Pháp có tên Maréchal Pétain, sau này đổi tên đường Nguyễn Hữu Huân. Xưa lắm, phố Bắc Ninh còn có tên Bè Thượng, cùng các phố chung quanh như Hàng Tre, Hàng Muối, Bờ Sông…, là trung tâm buôn bán đồ gỗ. Nhà Tam Thọ mở cửa hàng sản xuất khung tranh ở đây cũng là điều bình thường và hữu lý.

“Thiếu nữ cầm quạt” thuộc bộ sưu tập của Tiểu đoàn trưởng Fernand Mallet, đóng quân tại Hà Nội từ ngày 24/01/1936 đến ngày 28/4/1938. Bức tranh lụa này được mang về Pháp từ năm 1938 và gia đình lưu giữ cho đến ngày hôm nay.

Nét kiêu sa của “Thiếu nữ cầm quạt” chinh phục nhà đấu giá Aguttes, trong vựng tập (catalogue) đã trìu mến đưa cô lên bìa, và trang trọng dành riêng mười trang để ca ngợi nhan sắc kiều diễm của cô.

Vào ngày 22/10/2018 sắp tới, Aguttes dìu bức tranh lụa của họa sĩ Nam Sơn thướt tha bước lên sàn đấu giá tại trung tâm Drouot danh tiếng đất Paris, với giá khởi điểm là 50.000€ / 80.000€. Bao nhiêu người tự hỏi không biết sự quyến rũ của cô sẽ đưa đến giá gõ búa là bao nhiêu ? Hai tuần nữa chúng ta sẽ có câu trả lời.

Paris 06/10/2018

NGÔ Kim-Khôi

[1] Trong hội họa Việt Nam, tranh lụa giữ một vai trò quan trọng. Đi trước Nguyễn Phan Chánh, tấm tranh lụa “Về chợ” (Retour du marché) của Nam Sơn sáng tác vào năm 1927, hiện nay vẫn là tranh lụa đầu tiên trong lịch sử hội họa Việt Nam, (Nguyễn Văn Tỵ, “Tranh lụa và hội họa Việt Nam“, Tạp chí Nghiên cứu Nghệ Thuật, số 02, tháng 01-02-03/1974, trang 4). Nhưng các chuyên gia đến nay vẫn coi những bức “Chơi ô ăn quan” và “Lên đồng” của Nguyễn Phan-Chánh, được vẽ vào năm 1931, là những tranh lụa đầu tiên của nước nhà. Điểm sai lầm này có thể do ở các nhà chuyên môn không có đủ tài liệu chính xác !

[2] Tài liệu này chứng nhận vai trò đồng sáng lập trường Cao đẳng Mỹ Thuật Đông Dương của Nam Sơn. Tuy không phải là nghị định chính thức, không xuất hiện trên công báo, nhưng cũng là tài liệu viết và in bởi Nha Học Chính, Toàn quyền Đông Dương (Instruction Publique de l’Indochine), với tính quan trọng và sức thuyết phục không thể chối cãi được của chính nó.